داستانِ گل نوشته های توقیفی یاسوج چه بود؟ - مینی ست

به گزارش خبرنگاران، مالک قطعه زمین نهاده شده در روستای خان احمد در روستای باشت در استان کهگیلویه و بویراحمد معتقد است زمینش که امروز باستان شناسان آن را به نام گشتاسپی می نامند، قطعه زمینی هموار در دامنه صخره ای کوه بوده که احتمالا در سده های میانه اسلامی به منظور زراعت سکوبندی شده بود و به دلیل داشتن خاک باستانی در دل تپه، کشاورزان از خاک آن استفاده می کردند تا مالک زمین نیز در اواخر دهه 1380 شمسی، تصمیم می گیرد در این زمین هندوانه کشت کند، اما این بار شانس با این کشاورز یار نیست، او که برای کشت هندوانه نیازمند شخمی عمیق تر است در زمان انجام این کار، ده ها گل نوشته میخی به دست می آورد، اما به جای تحویل آن ها به متصدیان این حوزه فرهنگی، درصدد فروش غیرقانونی آن ها برمی آید، ولی در زمان خرید و فروش به دام می افتد و الواح در اختیار او توقیف می شوند.

اما امروز دیگر علاوه بر اتفاقات گذشته، توسعه بزرگراه و ایجاد زیرسازی ها در این محل، باعث شده تا خاک زمین آشفته و درهم باشد، با کشف الواح و نشان دادن موقعیت مکانی زمین توسط مالک، باعث می گردد تا باستان شناسان به این منطقه بروند.

مالک زمین در زمان کشت و کار در باغ نیز اشیایی را به دست آورده بود که سه قطعه شکسته از سه گل نوشته مجزا ـ دو قطعه گل نوشته میخی، یک قطعه نیز از گل نوشته ای است که فقط جای مُهر آن باقی مانده ـ ، تعدادی ساغر کف دگمه ای و کاسه و پیاله ای شکسته را نیز به دست آورده بود که به هیات کاوش تحویل داد.

توسعه بزرگراه زمینِ عیلامی را صاف نموده بود

محمدتقی عطائی ـ سرپرست هیأت باستان شناسی روستای خان احمد یاسوج ـ در گفت وگو با خبرنگاران، به تحویل 39 گل نوشته سالم و شکسته توقیفی ژدر اواخر دهه 1380 شمسی اشاره می نماید و می گوید: با تحقیقات بعدی معین شد که این گِل نوشته ها از شهرستان باشت در استان کهگیلویه و بویراحمد و از نزدیکی روستای خان احمد به دست آمده اند. پس از آن در سه مرحله از محل احتمالی این استقرارگاه بازدید و سپس آنالیز و مطالعه بیشتری انجام شد، نخست هیأتی از سوی پژوهشکده باستان شناسی مأمور برآورد در این استقرارگاه شد که نتایج به دست آمده نشان داد در هیچ کدام از گمانه ها نهشته باستان شناختی در نقاط مختلف وجود ندارد، ولی از بین خاک های درهم و آشفته، چند قطعه سفال عیلامی به دست آمد.

وی به آنالیز های فراگیر باستان شناسی در شهرستان گچساران در سال 1388 اشاره می نماید و ادامه می دهد: در آنالیز های فراگیر باستان شناختی شهرستان گچساران، محل این محوطه به طور دقیق آنالیز و علاوه بر کشف تعداد بیشتری سفالِ سطحی عیلامی، قطعه کوچکی از یک گل نوشته نیز به دست آمد.

او نقطه به دست آمده در این کشف را به عنوان منشاء احتمالی گِل نوشته های کشف شده در آن موقع می داند که مورد توجه نهاده شد و می افزاید: در سال های اخیر توسعه بزرگراه جنوب کشور که از باشت و گچساران می گذشت، اجرایی شد. با تسطیح زمین و زیرسازی محور جدید بزرگراه، قسمت بزرگی از استقرارگاه گشتاسپی از بین رفته بود، ولی در زمان تسطیح، خاک های مملو از سفال استقرارگاه در کنار جاده و نزدیک تنها درخت بزرگ بلوط انباشته شده بود.

عطایی با تاکید بر این که این استقرارگاه و خاک های انباشته شده در اواخر اسفند ماه 1396 و در سومین فصل آنالیز راه شاهی هخامنشی مورد بازبینی نهاده شد، شرح می دهد: موضوع خاک های انباشته شده به اطلاع پژوهشکده باستان شناسی رسید و قرار شد تا خاک های توده شده تا زمان مطالعه بیشتر، از این محل جابجا نگردد. در این شرایط احتمال وجود اشیای فرهنگی مانند گِل نوشته در آن وجود داشت.

عملکرد ضعیف یگان حفاظت میراث، زمین را باغ مرکبات کرد

وی اما به عملکردِ ضعیف یگان حفاظت باشت نیز اشاره می نماید و آن را عاملی می داند که صاحبِ زمین بدون اطلاع از اهمّیت آن و بدون آن که یگان حفاظت این منطقه از استان در این زمینه چیزی به او بگوید، خاک های دارای مواد فرهنگی را برای توسعه باغ مرکبات مورد استفاده قرار داد.

او ادامه می دهد: زمانی که پس از پیگیری های طولانی، امکان حضور در منطقه با هدف مطالعه این خاک ها میسر شد، با چندین کپه خاک جدا از هم در باغ مرکبات روبرو شدیم، همه خاک این کپه ها از خاک باستانی نبود، بلکه بیشتر آن خاک طبیعی بود که برای تقویت شان مقداری از خاک باستانی را هم کنار آنها ریخته بودند.

عطایی با اشاره به شکل کنونی استقرارگاه بیان می نماید: در اثر توسعه بزرگراه و به دلیل زیرسازی این راه در محل استقرارگاه گشتاسپی، در حال حاضر سطح بزرگراه به مقدار تقریبی 30 سانتیمتر پایین تر ازسطح خاک های طبیعی اطراف آن است.

او در تشریح عملیات میدانی با اشاره به این نکته که بعد از چندین مرحله بازدید، آنالیز و مطالعه باستان شناختی، منشاء گِل نوشته های میخی توقیفی در پرده ابهام باقی مانده بود، اضافه می نماید: برای حل این موضوع تنها راه باقی مانده آنالیز و مطالعه آخرین نهشته های درهم و آشفته از استقرارگاه گشتاسپی بود که به صورت کپه های مجزا از هم دیده می شد. بنابراین به دلیل مطالعه مواد فرهنگی این پشته ها، تمام خاکِ آن ها که اثری از قطعات سفالی در آن ها به چشم می خورد، غربال شد و تمام مواد باستانی بازیافتی از خاکِ پشته ها گردآوری شدند، این مواد به طور عمده شامل خُرده سفال بود.

وی با اشاره به اینکه بر سطح یکی از سفال ها، یک پرنده شکاری (عقاب) به صورت برجسته نقش بسته بود، تعداد کل سفال های بازیافتی را دو هزارو 835 قطعه عنوان می نماید.

همه شواهد باستانی به زمین کشاورزِ باشتی می رسد

سرپرست هیأت باستان شناسی با اشاره به کشف یک قطعه گِل شکل داده شده با دو اثر مُهر (گِل مُهر) در این محوطه می گوید: بعد از سرانجامِ خاکبرداریِ خاک ها، به منظور اطمینان از وجود یا نبود لایه باستانی در محل استقرارگاه، گمانه ای منطبق با جهات اصلی جغرافیایی و با راستای شمالی ـ جنوبی ایجاد شد و غیر از چند قطعه سفال در خاک های سطحی گمانه، هیچ یافته باستانی و فرهنگی به دست نیامد.

به گفته این باستان شناس، در مجموع در هیچ کدام از چاله ها، لایه باستانی چه به صورت درجا و چه به صورت آشفته و درهم رویت نشد؛ بنابراین با انجام این اقدامات با اطمینان می توان گفت که متأسفانه استقرارگاه گشتاسپی به طور کلی نابود شده است. همچنین به جز خرده سفال ها و گِل مُهر، یک سنگ مدور از جنس آهک که بین آن سوراخ شده بود نیز از دیگر یافته های سطحی به دست آمده است.

عطایی با بیان این نکته که با انجام این مطالعات، موضوع منشاء یابی گِل نبشته های میخی توقیفی به مراحل نهایی خود رسید، بیان می نماید: گِل نبشته های میخی توقیفی به احتمال بسیار زیاد از همین محل کشف شده اند، چون بر پایه پژوهش های انجام گرفته این الواح به دوره عیلام میانه تاریخ گذاری می شوند و تمام سفال هایی که از این محوطه به دست آمده اند نیز همگی مشابه سفال های دوره عیلام میانه خوزستان هستند.

او با بیان اینکه پیدا شدن یک قطعه گِل نبشته کوچک از سطح محوطه، این احتمال را تقویت کرد، تاکید می نماید: دو قطعه گِل نوشته اهدایی از سوی مالک زمین که از سطح همین محوطه یافت شده، بر ارتباط بیشتر الواح توقیفی با این محوطه تأکید می نماید.

وی با اشاره به این نکته که محتوای اندک این قطعه گِل نبشته ها مشابه الواح توقیفی موزه یاسوج است، اظهار می نماید: اثر مُهر باقی مانده روی سومین قطعه از گِل نبشته های اهدایی، از نظر سبک شناختی مشابه دیگر گِل نوشته های توقیفی در موزه یاسوج است و اثر مُهر باقی مانده روی گِل مُهر مکشوفه از خاک های سطحی این استقرارگاه، عیناً با یکی از اثر مُهرهای موجود روی یک گِل نوشته توقیفی در موزه یاسوج، مشابه بوده و هر دو حاصل یک مُهر هستند.

نام گشتاسپی برای نخستین بار درجغرافیای تاریخی عیلام ظاهر شد

این باستان شناس همچنین با اشاره به سبک مُهرهای گشتاسپی بیان شرح می دهد: بیشتر گِل نوشته های توقیفی اثر مُهرهایی با نقش مایه گیاهی و هندسی دارند و نزدیک ترین نمونه ها به اثر مُهرهای الواح گشتاسپی از تُل ملیان و مربوط به الواح اواخر دوره عیلام میانه آنجاست.

او با تاکید بر این که گِل نوشته های به دست آمده از استقرارگاه گشتاسپی شامل دو گروه متن متفاوت متون اداری و نامه ها است که 10 عدد از متون اداری این مجموعه خوانده شده و در ارتباط با احشام (گاو و بز و گوسفند) هستند، اظهار می نماید: در این متون یک جا نام عیلامی قید شده که احتمالاً نام باستانی محوطه گشتاسپی (مَنلَری) است، این نام پیش از این در هیچ متن عیلامی ذکر نشده و برای نخستین بار است که در جغرافیای تاریخی عیلام ظاهر می گردد.

سرپرست هیات باستان شناسی از جمله اطلاعات به دست آمده از خوانش این متون را نیز این طور شرح می دهد: گله های گاو، بز و گوسفند که بزرگترین آنها به 700 رأس گاو می رسد، در ماه های سرانجامی یا ماه های ابتدایی سال در این منطقه به چِرا آورده می شدند.

عطایی با بیان این نکته که مطالعات باستان شناختی در محل تپه گشتاسپی نشان می دهد که این استقرارگاه تک دوره ای و کوچک بوده است، اضافه می نماید: از آنجایی که این تعداد گاو، بز و گوسفند نمی توانسته در محوطه گشتاسپی نگهداری گردد، می توان فرض کرد که چندین گله در بخش های مختلف این قسمت به چِرا برده شده و در همان محل ها هم نگهداری می شده اند.