کوسه برنشین یکی از آیین های قدیمی و دیدنی ایران است - مینی ست

امیر صادقی، مسئول ثبت میراث ناملموس استان کردستان گفت: کوسه وه وی (Kosewewi)، کوسه گردی، کوسه گلین، کوسه گلدی همگی عناوینی است برای یکی از مراسم های کهن ایران زمین. این رسم در بعضی از منطقه ها در زمستان و در بعضی دیگر جز جشنهای بهاره محسوب می گردد. بعلاوه در منطقه ها مختلف ایران با توجه به اقلیم و فرهنگ بومی آن ناحیه به شکلهای مختلف برگزار می گردد.

به گفته او، کوسه وه وی نوعی آیین نمایشی شبانی (چوپانی) است که طبق تحقیقات اجرا شده قدمت آن تا دوران میترایی معین شده است اما بعضی از صاحب نظران ریشه های آن را به قبل از دوران میترایی نیز مربوط می دانند. کوسه وه وی در کردستان نزدیک به چله زمستان برگزار می گردد، هر چند امروزه در ایام عید نوروز و عروسی ها هم به صورت نمادین و بیشتر برای ایجاد فضای شاد و مفرح آن را اجرا می نمایند.

مسئول ثبت میراث ناملموس استان کردستان پیرامون اینکه کوسه برنشین یکی از آیین های قدیمی و دیدنی ایران است، ادامه داد: در گذشته اهالی یک روستا که دامدار بودند نسبت به تعداد دام هایشان، چوبان های متعددی می گرفتند. در بعضی از روستاها پیش می آمد که چهار چوپان همزمان مشغول گله داری بودند. قراردادی که اهالی روستا با این چوپان ها داشتند مربوط به فصل گرما بود یعنی تقریبا شش ماه اول سال را شامل میشد. چوپان یک نفر را به انتخاب خود به عنوان دووا شووان انتخاب میکرد که در انجام کارها به او یاری کند و یک نفر هم به نام نوره چی همراه او میشد که از جوان های روستا، هر روز یکی این نقش را برعهده داشت.

صادقی افزود: در زمستان، چوپان های روستا در مراسم کوسە وەوی اندازه قابل توجهی خوار و بار از اهالی میگیرند که خود به نوعی دستمزد زمستانه چوپان است و یاریی برای امرار معاش در فصل بیکاری محسوب می گردد. مراسم کوسه وه وی در کردستان به این شکل انجام می گردد که مثلاً در روستایی که چهار چوپان داشت هر روز کار به یکی اختصاص داده میشد. در ادامه دووا شووان یکی از چوپان ها اعلام میکرد که امروز عصر، فلان چوپان برای کوسه وه وی می آید، اهالی هم اقلامی از قبیل بوریش (ریزه بلغور)، شلم (شلغم)، دوینه (ترخینه)، قاورمه (قرمه)، رون (روغن)، نفت و...را آماده می کردند که به کوسه بدهند.

او ادامه داد: همچنان که گفته شد در روستاهایی که دام زیاد داشتند و به طبع آن بایستی چند چوپان می گرفتند، در مراسم کوسه، همه چوپان ها و دووا شوان ها حاضر میشدند. چوپانی که نوبتش بود به عنوان کوسه و دووا شوان نیز به عنوان وەوی نقش اجرا می کردند و سه چوپان دیگر و دووا شوان هایشان به یاری کوسه می آمدند و هر کدام مسئول جمع آوری چیزی می شدند: یکی ترخینه را جمع میکرد، یکی در کیسه اش فقط گندم می ریخت. چوپان ها در این مراسم به در خانه های می رفتند که مسئول دام هایشان بودند، این روال برای تمام چوپان ها برقرار بود. در بسیاری از روستاهایی که تعداد دام ها زیاد نبود، یک چوپان استخدام می کردند و هر روز یک نفر از اهالی به نوبت به یاریش می رفت.

به گفته صادقی، نکته جالب در مراسم کوسه وه وی شیوه لباس پوشیدن کوسه است، شکل و شمایل کوسه در این مراسم باید ترسناک باشد. در گذشته در روستاها با وسایلی که دم دست بود به کوسه قیافه ای ترسناک می دادند. کوسه ابتدا تا آنجایی که میتوانست لباس به تن میکرد تا گنده و نامتناسب گردد. اگر شاخ بز در دسترس بود برایش شاخ می گذاشتند و اگر نبود با بستن جارو در دو طرف سرش شاخ درست می کردند. در بعضی منطقه ها شاخه های جارو را دور سر می بستند، بعلاوه با پشم گوسفند و بز برایش ریش و سبیل درست می کردند. صورتش را با زغال و و آرد سیاه و سفید می کردند و چند شلوار کردی می پوشید و کوسه پووزوانه (ساق پیچ) به پا می کرد و گونی پاره یا جوراب پشمی محلی روی کفش هایش می پوشید تا پاهایش بزرگتر و درازتر جلوه کند.

بعلاوه میکوتی (چماق) هم در دست میگرفت. دووا شوان یا یکی دیگر از مردها نقش زن کوسه را بازی میکرد. به این ترتیب که لباس زنانه کردی می پوشید و روسری و بزک میکرد. زن کوسه یا عروس کوسه یک سوزن هم در دست داشت که برای شوخی و خنده گه گاهی به مردم می زد. کوسه و گروهش که تعداد قابل توجهی از مردم و مخصوصا بچه ها دنبالش راه افتاده بودند به در خانه های مردم می رفتند و چون شمایلشان کوسه ترسناک بود و ممکن بود بچه های کوچک داخل خانه بترسند، قبل از ورود کوسه یکی از دووا شوان می رفت و و آمدن کوسه را اعلام میکرد. وقتی کوسه می آمد مردم روستا این شعر را می خواندند:

کوسه هاتگه له دوورەوە

به ریشی زەرد و سوورەوە

کوسه قه زات له گیانم

ئیمسال فرە بی نانم کوسه

مسئول ثبت میراث ناملموس استان کردستان ادامه مراسم را این گونه توضیح داد: کوسه وقتی داخل حیاط خانه میشد، ابتدا به سراغ آغل و طویله می رفت و شعری میخواند. بعد یک شاخه از جارو را در دیوار یا درز درب طویله برای برکت بخشی فرو می کرد. در بعضی از روستاها اندازهی از ریشش را هم به در آویزان میکرد. کوسه وقتی از حیاط وارد خانه میشد، فضای خانه بسیار شاد و هیجانی میشد، همه آواز می خواندند و شادی می کردند. کوسه درخواست سهمش را میکرد و صاحب خانه آذوقه ای برای او فراهم میکرد و همراهانش سهمش را جمع می کردند. زن کوسه (مردی که لباس زنانه پوشیده بود) نیز از خانم های خانه درخواست سهم کوسه را میکرد و بعلاوه برای شوخی و خنده سوزنی به دیگران می زد.

این کارشناس ثبت ادامه داد: در بعضی از خانه ها با پووت (حلبی روغن) می نواختند و آواز می خواندند. در کل با ورود کوسه هیاهویی در خانه به راه می افتاد و صدای خنده و شادی از آن خانه به گوش می رسید. معمولاً مراسم کوسه وه وی در یک روز تمام نمیشد و در بعضی از روستاهای بزرگ تا 10 روز هم طول می کشید.

به گفته صادقی، آیین کوسه وه وی در کردستان با شماره 1614 در تاریخ 23 تیر سال 97 در لیست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.

بعلاوه این آیین در شهرهای دیگر ایران به شکلهای مختلف برگزار می گردد و گفته می گردد یکی آیین های بهار جشن بوده که کوسه برنشین نام داشته است.

ابوریحان بیرونی در توضیح این رسم چنین آورد: در نخستین روز از آذر یا نخستین روز بهار مردی کوسه (بی ریش) با شمایلی عجیب و غریب را بر خری می نشاندند که به یک دست کلاغ داشت و به دست دیگر بادبزن که خود را مرتب باد می زد. او برای جلوگیری از نفوذ سرما با روغن های گرم نماینده ویژه ای خود را چرب نموده و خوراک و آشامیدنی های گرم نماینده میخورد. مردم به این کوسه ژنده پوش که اشعاری در وصف بدرود با سال میخواند، می خندیدند و آب و برفابه به سوی او پرتاب می کردند.

شمار فراوانی از مردم کوچه و بازار و نیز بعضی ماموران حکومتی در پی او بودند و او مجاز بود که از هر خانه و دکانی یک درم سیم یا یک دینار بگیرد. اگر کسی از پرداختن این وجه سر باز می زد مرد کوسه میتوانست از ظرف مرکب سیاه یا گل سرخ رنگی که همراه داشت او یا خانه او را نشان کند و گاه به لودگی، فرمان تاراج او را می داد. بخشی از این پول که از شروع مراسم تا میانه روز بدست می آمد سهم حاکم و عایدی میانه روز تا خاتمه مراسم به هنگام غروب سهم کوسه و همراهان او بود.

مردم از ترس حکومت و مسخرگی و لودگی کوسه و نیز از بیم آلوده شدن لباس و جامه معمولا این پول را پرداخت می کردند. پس از غروب آفتاب، کوسه باید می گریخت و پنهان میشد، وگرنه مردم مجاز به ضرب و شتم او بودند و کسی نیز مانع آنها نمیشد.